Cumhuriyetin Efsanevi Eğitim Seferberliği: KÖY ENSTİTÜLERİ

Yusuf Yavuz Bundan tam 84 yıl önce dikilen ancak daha 10 yıllık genç bir fidanken budanan bir eğitim çınarı olan Köy Enstitüleri'nin köklerinden fışkıran sürgünler, Anadolu'nun dört bir yanında yobazlık ve hoyratlığa karşı küçük nefeslenme alanları oluşturarak varlığını sürdürdü... Bundan tam 84 yıl önce, 17 Nisan 1940 tarihinde çıkarılan 3803 sayılı yasayla Türkiye’nin dört bir köşesine 21 Köy Enstitüsü açıldı. Bu okullarda eğitim alan köy çocukları, köy öğretmeni ve sağlıkçı olarak yetiştirilecekler ve başta kendi köyleri, bulundukları yörenin aydınlanmasına öncülük edeceklerdi.  Tarımdan marangozluğa, sağlıktan güzel sanatlara kadar geniş bir yelpazede aldıkları eğitimle ilerleyen yıllarda toplumdaki “aydın” kavramının karşılığı olarak işaretlenecek olan bu köy çocukları; aydınlanma ve modernleşme gibi batı kökenli kavramları kırsaldan kente doğru taşıyacak olan özgün bir modelin de öncülüğünü yapacaklardı. Bu önemli eğitim modeli, dünyanın birçok ülkesinden de dikkatle izlenmeye başlanmıştı... Ancak genç Cumhuriyet'in giriştiği bu büyük aydınlanma savaşımının Anadolu'nun dört bir yanında yarattığı kıvılcımları izleyen başkaları da vardı ve niyetleri hiç de iyi değildi.   Dönemin ruhu gereği her taşın altında komünizm arayan cadı avcıları dört bir yandan saldırılara geçtiler. İftira ve yalan makineleri çalıştı, gencecik insanlara akıllara zarar iftiralar atıp, eğitimcileri komünistlikle suçladılar... Önce 1946 yılında, Köy Enstitüleri’nin kurulmasında büyük emekleri geçen Hasan Ali Yücel, Milli Eğitim Bakanlığı görevinden uzaklaştırıldı. Sonra İsmail Hakkı Tonguç, köy çocuklarının 'Tonguç Baba'sı İlköğretim Genel Müdürlüğü görevinden alındı. Ardından ise enstitülerin temel ilkeleri birer birer ortadan kaldırılmaya başlandı.   İlk adım olarak, 1947’den, o ana değin uygulanmakta olan iş eğitimi ilkelerine kısıtlama getirildi. Özgür okuma saatleri kaldırıldı. Enstitü kitaplıklarında bulunan birçok kitap yakıldı, okunması yasaklandı. Öğrenciler, enstitü yönetiminden dışlandılar. Öğrenci sayılarında azaltılmaya gidildi.1948 yılında enstitülerin Ankara'daki kalbi olan Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü kapatıldı. 1949’da, öğrencilerin yıllık izinleri üç aya çıkarıldı. 1950’de karma eğitime son verilip kız öğrenciler üç ayrı okulda toplandı. 1951’de, 1943 Köy Enstitüleri Programı, İlk Öğretmen Okulu Programıyla birleştirildi, eğitim süresi de altı yıla çıkarıldı. 1954’te de, 6234 sayılı yasa gereğince Köy Enstitüleri kapatıldılar... Türkiye haritasına tıpkı Cumhuriyet'in fabrikaları gibi eşit şekilde dağıtılan Köy Enstitüleri'nden bir tanesi de Antalya'nın Aksu kasabasındaydı. O yıllarda kentin bir hayli dışı sayılan büyükçe bir ovada, Aksu Çayının kıyısında bulunan kasaba, antik çağ Anadolu'sunun en önemli kentlerinden biri olan Perge'nin külleri üzerinde canlanan bir Yörük Türkmen yerleşimiydi...     1940'ta temeli atılan Aksu Köy Enstitüsü, Muğla'dan Antalya'ya bölge kırsalından binlerce köy çocuğunun yaşamına ışık oldu... O çocuklardan biri de Antalya Döşemealtı bölgesinde yaşayan bir Yörük ailesinin üyesi olan, 1930 doğumlu olan ve bu ülkeye eğitim alanında değerli katkılar yaparak süren bir yaşamın ardından Aralık 2019’da aramızdan ayrılan Mustafa Şanlı'ydı... Döşemealtı düzlükleriyle Korkuteli yaylaları arasında yüzlerce yıldır sürüp giden Yörük göçlerinden, Köy Enstitüleri'ne uzanan yaşamı, aynı zamanda bir Cumhuriyet öyküsü de olan Mustafa Şanlı, 2016 yılında Islak Çarıklar adlı belgesel-haber programımıza konuk olmuştu. 1950'lerde Aspendos antik tiyatrosunda 15 bin izleyici önünde Sophokles'in ünlü başyapıtı Kral Oidipus'u sahneleyen Mustafa Şanlı Öğretmen'in, içine doğduğu coğrafyanın insanlarını destanlaştırdığı yaşam mücadelesine, Anadolu'nun yüzlerce yıllık öyküsü de eşlik ediyor... Gazeteci-yazar Yusuf Yavuz ve Biyomühendis Çağlar İnce'nin birlikte hazırladığı Islak Çarıklar'ın, 11 Haziran 2016 tarihli bölümünde ekranlara taşınan Mustafa Şanlı öğretmenin öyküsünü izlemek için:   Toprağın hafızası Islak Çarıklar'ın Mustafa Şanlı bölümünü izlemek için tıklayınız ISLAK ÇARIKLAR 'MUSTAFA ŞANLI' BÖLÜMÜ 2. KISIM izlemek için tıklayınız